دڵدار
دڵدار
یوونس ڕەئووف (ھەروەھا بە دڵدار ناسراوە) (لەدایکبووی ١٩١٨ – مردووی ٢٠ی
تشرینی یەکەمی ١٩٤٨) شاعیر، پارێزەر و چالاکوانێکی سیاسیی کورد بوو.[١] بەناوبانگترین شیعری دڵدار، ئەی ڕەقیبە کە لە تەمەنی ٢٨ ساڵییدا و ٢ ساڵ پێش
مردنی، کرا بە سروودی نیشتمانیی کۆماری مەھاباد و تا ئێستاش ھەر لەلایەن زۆربەی کوردەکانەوە وەک سروودی نیشتمانی دەناسرێتەوە.
ژیان
دڵدار، یونس کوڕی مەلا ڕەئووف کوڕی
مەلا مەحموود ئەفەندی کوڕی مەلا سەعدی خادیم ئەلسەجادە و لە ڕۆژی ٢٠ی شوباتی ١٩١٨
لە شاری کۆیە لە دایک بووە.[٢] پاش ماوەیەک باوکی دەکرێت بە فەرمانبەری
سەرژمێریی ڕانیە و بە بنەماڵەوە دەچن بۆ ئەوێ. دڵدار لە
بارەی ژیانی ڕانیەوە دەڵێت: «ھەرچەند ڕۆژێکی چاک و چوار ڕۆژانیش نەخۆش بووم،
سەرەڕای ئەوەش ڕانیەم ھەر لەلا خۆش بوو، بە تایبەتی سەوداسەری قوللە بووم. ھەر
کاتێ چاک بووبامایەوە، مەلەم لە ڕووبارەکە و لە بن دار بییەکان ڕاوەچۆلەکەم
دەکرد.» لە تەمەنی دە ساڵیدا دڵدار دەخرێتە قوتابخانەوە و پۆلی یەک و دووی
سەرەتایی لە ڕانیە تەواوکردووە. دوای ماوەیەک باوکی لەسەر فەرمانەکەی لادەبەن و ناچار
بە ماڵەوە دەگەڕێنەوە بۆ کۆیە و خوێندنی سەرەتایی لە کۆیە تەواو دەکات. لە ساڵی ١٩٤٠دا
لە شاری کەرکووک قۆناغی دواناوەندی تەواو دەکات و ئینجا
ڕوو دەکات بەغدا و چووەتە زانکۆی یاسا و ساڵی ١٩٤٥
بڕوانامەی زانکۆی یاسایی وەردەگرێت و دەبێتە پارێزەر.[٢] لە بەغدا دەبێت بە ئەندامی حیزبی ھیوا. دوای ماوەیەک بەھۆی کارە سیاسییەکانییەوە
دەخرێتە زیندان.
مردن
لە ئێوارەی ڕۆژی ١٢ی تشرینی دووەمی
ساڵی ١٩٤٨ لە ھەولێر بەکارەساتی خواردنی خواردەمەنی بۆگەن لە
یانەی فەرمانبەرانی ھەولێر کۆتایی بەژیانی ھات و لە گۆڕستانی گەورەی ھەولێر بەخاک سپێردرا.
بەرھەمەکانی دڵدار
دڵدار، یەکەمین ھۆنراوەی لە ساڵی
١٩٣٥دا داناوە و لە ژمارەی ٢ی ساڵی ١٩٣٥ی گۆڤاری
ڕووناکیدا بڵاوی کردووتەوە. لە بارەی سەرەتای خۆ تاقیکردنەوە بە شیعر دەڵێت:
«لە ١٩٣٥دا لە پۆلی یەکی ناوەندیدا بووم، کە دیوانی نالیم زۆر بە وردی خوێندەوە،
ھەڵبەستە جوانەکانی نالی لەگەڵ ھەڵبەستە ئاگرینەکانی حاجی قادری لەسەر پێشەوایەتی
وێژەی لە مێشکمدا شەڕیان بوو. ئەو کێشەکێشە دەرگای ھونەری شاعیری لێکردمەوە، زۆر
کەڵکەڵەی وام لە کەلەدا بوو حەزم دەکرد لە بۆتەی ھەڵبەستەدا دایڕیژم. ئەوجا بەناو
خەڵکیاندا بڵاو بکەمەوە و ئیتر ھەر خۆم تاقیکردەوە.»
شیعرەکانی نالی، لە گۆڕەپانی دڵداریدا و حاجی قادری کۆیی، لە
نەتەوایەتی و کۆمەڵایەتیدا کارگەرییان لەسەری بووە. لە بارەی خولیای ھۆنراوەی و
چێژ لێ وەرگرتنی خۆیەوە دەڵێت: «ھێشتا لە قوتابخانەی سەرەتاییدا بووم، کە دیوانی حاجی قادری کۆییم زۆرتری لەبەر کردبوو، ھەمیشە بە وردی سەرنجم
لە ھەڵبەستەکانی عەونی و ڕاجی و عاسی و حسێنی و ھیرانی دەدا و لەبەریشم دەکردن، بەوانەش دابین
نەبووم ھەڵبەستی ھەرکەسێکم دەستبکەوتایە دەمنووسییەوە و لەبەریشم دەکردن. بەتایبەتی
ھەڵبەستی وەفایی، کوردی، فایەق بێکەس، پیرەمێردم زۆر لەبەرکردن و ھەر لەو ساڵەدا ھەستم
بەوە دەکرد، کە چێژ لە ھەڵەبەست وەرگرم و زۆر گیرۆدەی بووم.»
بەرھەمە چاپکراوەکانی
فی طریقی الی معرفة الحقائق ـ
انتقادات الی قلب البھائیین
وتارێک دەربارەی عومەری خەییام
زمانی کوردی و ئەدەبیات
نارکۆزی کۆمەڵایەتیمان
اقتصادنا الوطنی
بیرەوەرییەکانی یونس ڕەئوف دڵدار
ئەی ڕەقیب
بەناوبانگترین شیعری دڵدار سروودی نیشتیمانی
کوردستانە:
|
ئەی ڕەقیب ھەر ماوە قەومی کورد
زومان |
نایشکێنێ دانەیی تۆپی زەمان |
|
|
ئێمە ڕۆڵەی ڕەنگی سوور و شۆڕشین |
سەیری کە خوێناوییە ڕابووردومان |
|
|
ئێمە ڕۆڵەی میدیا و کەی خوسرەوین |
دینمان ئایینمانە ھەر نیشتمان |
|
|
کەس نەڵێ کورد مردوە کورد زیندووە |
زیندووە ھیچ نانەوێ ئاڵاکەمان |
|
|
چەند ھەزار لاوانی کوردی نەڕڕەشێر |
بوون بە قوربانی و ھەموویان نێژران |
|
|
لاوی ئێستاش حازر و ئامادەیە |
جانفیدانە جانفیدانە جانفیدان |
|
|
لاوی کورد ھەڵسانە سەرپێ وەک دلێر |
سا بە خوێن نەقشی دەکەن تاجی ژیان |
|
|
کەس نەڵێ کورد مردووە کورد زیندووە |
زیندووە ھیچ نانەوێ ئاڵاکەمان |
ئەرێ ئەی لاو لە هیچ وەختێ نەکەی
مەئیووسی ژینت بێ
دەبێ هەردەم عەزمدار و دەوای دەرد و
برینت بێ
لە مەیدانی تەقەددومدا تەلاش ئەسپی
نەجاتت بێ
لغاوی ئەسپەکەت فیکر و عیلم ئاوزینگ و
زینت بێ
بەڵێ دائیم هونەرمەند بە لە میدانی
نەبەردیدا
بەهۆی عەقڵ و هونەرمەندیت دەبێ تیشکی
زەمینت بێ
لەنێو گەلدا ئەبێ ئیعلانی جەنگی کەی
لەگەڵ جەهلا
عیلم چەک بێ لە ئەم جەنگە، وەتەن
جێگای کەمینت بێ
لە ڕێگای شەئن و بەرزیدا دوور
ئەندیشێکی وریا بە
مەنافیع پەروەریی میللەت ئەبێ ئامانجی
ژینت بێ
نەکەی بۆ بەرزیی ئامانجت برای خوێنیت
لە بەندێ کەی
بە بەرزی شاد و مەسروور و بە نزمی
ژینی شینت بێ
لە وەختی گەنجی گەنجیدا دەبێ ڕەنجێکی
گەنجی دەی
نەوەک وەختت بڕەنجێنی لەنێو جێگا و
نوێنت بێ
لە دنیادا حەقی ژینت هەیە تاکوو نەفەس
دانێی
بەڵام چاکە و ڕەوشتی چاک دەبێ ئایین و
دینت بێ
برای تۆنە هەموو کوردێک وەکوو واڵەن
کناچەی کەی
نەکەی دڵ پیس و جوێندەر بی
بەرامبەریان وەڕینت بێ
ئەگەر لاوێکی کوردی تۆ، دەبێ دڵپاک و
باڵا بی
نەوەک دڵداری دڵپەروەر، دڵت قورئانی دینت بێ
******
چاوەکانم لێڵ و وێڵ بوو کوا؟ ستارەم
دەرنەکەوت؛
دڵ لەتاوی دەردی کڵپەی سەند وەکوو
ئاور و نەوت
ڕۆژ هەڵات و زیندەگی دا، گشتی عالەم
کەوتە ئیش
چاوەنۆڕی ئوفقی دوورم ڕۆژی من کوا؟
دەرنەکەوت
ئەی خودایە! تاریی نیگبەت کەی ئەبێ
لاچێ خودا؟!
تا بە کەی چەنگەچررێ من سا لەگەڵ تۆ
هەشت و حەوت
بەسیەتی دڵدار زەمانی شعری بێ مەعنا نەما
هەڵسە چارەی دەردەکەت کە بێ تەفەککور
ڕێگە چەوت
بێت و ئەسپێ چەند ئەسڵ بێ سواری
چالاکی نەبێ
قابیلە دەرچێ لە میدانی جیدال و جێگە
ڕەوت؟!
****
ئەرێ ئەی کورد لەنێو گەلدا هەتا کەی
مات و داماوی؟
کە عالەم سەربەخۆن گشتی ئەتۆش
پەیوەندی نێو داوی
دەسا بیرێ لە حاڵی خۆت بکە و هەستێ بە
زیللەت کە
بەڵێ دوێنێکە ڕاوکەر بووی و ئێستاکە
بە خۆت ڕاوی
کەمەر بەستن لەنێو گەلدا بناغە و
پێشڕەوی ژینە
بە تیری کینەیە ئەمڕۆ لە ژینا فەوت و
کوژراوی
دەسا هەڵسە بە هوشیاری نەفەوتاوی بە
یەکجاری
لەنێو بەندی موعەزەب دائەمینێی
قوڕبەسەر ماوی
زەمان ئێمە بە شیشی غەم، لەسەر ئاور
ئەبرژێنی
سەری سوڕ ما لە جەهلی تۆ هەتا کەی هەر
نەبرژاوی
دەمی «بیور» عەدووی «دارە» بەڵام کلکی
ئەویش دارە
بەهۆی کوردە ئەتۆ غافڵ کە وا ئەمڕۆ
شکێنراوی
دەسا غیرەت کە مەوهومی لە بەهرەی ژینە
مەحروومی
درێغ و حەیفە مەزڵوومی، کە زیندووی
پەشمە فەوتاوی
جیهانگیرانی هاوتیرەت کە دوێنێ هەر
وەکوو تۆ بوون
ئەوان وا پێ گەیشتوون و ئەتۆش هەر کاڵ
و هەر خاوی
****
ڕووناکی ناوت چەندە لام خۆشە
عالەم بە سایەت دڵی پڕ جۆشە
تاریکی ڕۆیی دەرکەوت ڕووناکی
بە عیلم و فەن و ڕوخساری پاکی
شوعلەبەخشی کرد لە کێو و بێستان
زیندووی کردەوە عیلمی کوردستان
بەهۆی ڕووناکی هەڵستاین لە خەو
بەڕێمانی ئەخست نەحسی و شوومی شەو
مژدە بێ وەتەن خاکت ڕووناک بوو
بە سایەی شەوقی لاوت چالاک بوو
نەحسی و شووم ڕۆیی لەسەر لێوانت
ڕووناکی جێی گرت لە ڕووی جوانت
ئومێد پەیدا بوو بڵاو بێتن فەن
بنوێنین خزمەت گوزاریی وەتەن
میللەت! ڕووناکی مایەی ژیانە
نۆبەی چالاکیی لاوی جوانە
ئینجا سەیری کەن هونەری قەڵەم
تاکوو بەرزی کەین عێراق و عەلەم
خودا ڕووناکی دوور کەیت لە شیقاق
شوعلەبەخشی کەی لە خاکی عێراق
***
ئەی خودایە حاڵی عالەم حەققی شایانی
نییە
میحنەت و ئیدباری زۆر و شەهدی بێ ژانی
نییە
سا ئەزانی بۆچ ئەمن وا مەعرەزی شەکوا
ئەکەم
تا بزانی قودرەتی تۆ حەددی ویجدانی
نییە
زامەکەت بێ مەرهەم و بۆ گشتی عالەم
سارییە
دەردەکە زۆر نێش دار و قەتعی دەرمانی
نییە
ڕێگەیی بەش کردنی ڕزقت لە دونیا
شاهیدن
هێندێ کەس ئەفرادی لۆرت و هێندێ کەس
نانی نییە
ڕۆژێ فەرمووت ليس للانسان الا ما سعى
هیچ کەسێیش هێندێ فەلاحی ئیش و کێڵانی
نییە
ئیش ئەکات و ڕەنج ئەدات و ڕووت و قووت
و زگ بەتاڵ
ئاخری بێ سوود ئەمێنێ ساڵ کە بارانی
نییە
دائەمێنێ ڕەنجەرۆ و دەست لە ئەژنۆ
قوڕبەسەر
ڕاستە شاهی بێ شەریک باکی گەدایانی
نییە
سا لە ڕێگەی ژین دزینی مەڕ ئەکا گیسک
ئەبا
چونکە برسی و بێ نەوایە مایەیی نانی
نییە
ڕۆژی هات و ڕۆحی دەرچوو لاشەکەی کەوتە
سڕی
لێی ئەدەن بەم گورزە گەورە وا کە
ئیمانی نییە
سا بە سایەی قودرەتت بوو ماڵەکەی بێ
بەهرە ما
خۆ قەزایە سیرقەتی کرد ڕاستە گوومانی
نییە
بۆچ لە دونیا ڕەنجەڕۆ بی بێنەوا بی
ئاخیرەت
چونکە وەک من غائیلەی دڵ عیززەتی
گیانی نیە
گەر لە ئەفلاکا هەبایە حاکمێکی تر
بەرقەرار...
سا ئەچووم ئەموت: خودای من، سوودی
ئینسانی نییە
ڕەنگە کەمدیدە و مەلایان هانی خەڵکی
وا بدەن
کوشتنی دڵدار حەڵاڵە چونکە ئیمانی نییە
کەرکووک
***
مەی لەبەر دەم بێ کە ئیمرۆ عادەتێکی
جارییە
عادەتی چی؟ موئنسی چی؟ پیشەیی بێ
کارییە
جامی یێکەم فڕ ئەکەیت تۆ هەستی دڵشادی
دەکەی
شاد و نۆشی چی بێ یاران... عیللەتێکی
سارییە
عیللەتی سیحەت ئەبا، غارەتگەرێکە، نیگبەتە
لازمە تەسلیمی کەی، تەسلیمی کەی،
ناچارییە
هەر کەسێ ئیدمانی مەی کرد خۆی ئەخاتە
داوەکەی
ئاخری هەر ڕەنجەڕۆیە هەم لە عیزەت
عارییە
فەرقی ئینسان و وڵاغ ئەندیشەیە،
ئەندیشەیە
بۆ نەمامی عەقل و ئیدراک مەی دزێکی
کارییە
چەند کەسێکم من ئەناسین خاوەنی جاهـ و
شەرەف
ئێستە مەنکووبی شەرابن پیشەیان
غەمخواریە
سیححەت و ماڵ و شەرەف ڕۆیی لە باجی
بادەیان
عەیش و نۆش هەر زیللەتە تا ئاخیرەت
یەکجارییە
ئەی نەکەی گیانە بنۆشی ئەم ئەداتەی
موخریبە
چونکە ناوی خۆش و کاری عەینی ژاری
مارییە
کەرکووک
***
تۆ ئەزانی ئەی وەتەن ئیمڕۆکە بۆ چی بێ
بەشی؟
بۆ چی دەستی شەو نیشانی تۆ ئەدا نامەی
ڕەشی؟
پێت بڵێم ئەسبابی گەورەی زیللەت و
چارەڕەشی؟
گەنجی کوردان هەر لە دەوری مەی ئەکەن
غیرەتکەشی
وەختێ بادە دێتە مەجلیس، ناوی کورد
دێتە زوبان
سا وەرە سەیری فکر کە و ئاخ و داخی
لاوەکان
دەنگی ناڵە وا گوێچکدا ئەڵێتن بێ
گومان
لاوی کوردان هەر لە دەوری مەی ئەکەن
غیرەتکەشی
وا لەگەڵ دەنگی تفەنگ و ئاگری
دەورانەدا
وا لەگەڵ ناڵەی وەتەن گەردێ لە ئەم
زیندانەدا
دێتە گوێم دەنگێ بەسۆز، هاوار ئەکا
لەم ئانەدا
لاوی کوردان هەر لە دەوری مەی ئەکەن
غیرەتکەشی
ئەسلەحەی هەر میللەتێ سا دەست و
بازووی گەنجیەتی
ڕۆژی شوعلەبەخشی ئوممێد فکر و کاری
گەنجیەتی
مەرهەمی زام و برینی کردەوە و هەم
ڕەنجیەتی
لاوی ئێمەش هەر لەدەوری مەی ئەکەن
غیرەتکەشی
چونکە میللەت بێت و لەش بێ لاوە ڕۆحی
ئەم لەشە
بێت و ئەم ڕۆحە نەمێنێ ئەو لە ژینا بێ
بەشە
عەینی دەردە کورد کە کەوتە دەردی کاری
داوەشا
لاوەکانی هەر لە دەورەی مەی ئەکەن
غیرەتکەشی
میللەتێ گەر گەنجی سست بێ، مردووە،
میللەت نییە
تاکوو مابێ، نێو دەروونی بێ جەفا و
عیللەت نییە
شادمانی تەختی ژین و تاجەکەی عیزەت
نییە
لاوی کوردان هەر لە دەوری مەی ئەکەن
غیرەتکەشی
میللەتێ گەر لاوی چوست بێ، زیندووە و
هیچ نامرێ
هیچ بە زیللەت دەست و پایان وا لە
بەندی ناخرێ
سەد هەزار تیغی زەمانە بێت و ئەستۆی
نابڕێ
لاوی ئێمەش هەر لە دەوری مەی ئەکەن
غیرەتکەشی
عەیبە عەیبە لاوی کوردان! سەیری لاوی
غەیرە کەن
فکری بێ باکی بەسەرچوو، سا لە کەللە
تەفرە کەن
دەوری نووستنتان بەسەرچوو، سەیری ئەم
ناو دەورە کەن
عەیبە چیتر، بەس لە دەورەی مەی مەکەن
غیرەتکەشی
سەیری ناکەن لاوی غەیرە، گشتی بازووی
قووەتن
گشتی سوودبەخشی وڵات و مەرکەزی سەد
هیممەتن
بۆ بەجێ هێنانی کاری جوان لە ڕیگەی
میحنەتن
عەیبە چیتر، بەس لە دەورەی مەی مەکەن
غیرەتکەشی
لاوی غەیرە دێنە سەر خۆ، جانفیداکاری
ئەکەن
بۆ ژیانی نیشتمانیان گشتی خوێنکاری
ئەکەن
جا لەبۆ فەوتانی دوژمن ڕاوی ئەغیاری
ئەکەن
عەیبە! ئێوەش هەر لەدەورەی مەی مەکەن
غیرەتکەشی
سەیری ناکەن چەن بەتینە دەستی لاوی
غەیرەوا
بێت و وەختێ قینی هەڵسێ و کوڵەمشتی لێ
بدا
وا لە ترسانا ئەلەرزن گاوی گەردوون و
سەما
لاوی کوردان بەس لە دەوری مەی مەکەن
غیرەتکەشی
وا شیعاری عەسری بیستەم هیممەتە،
هیممەت بکەن!
میوەیی دارێکی هیممەت، خزمەتە. خزمەت
بکەن!
مەرهەمی زام و برینتان قودرەتە.
قودرەت بکەن!
ئێوە تا کەی هەر لە دەوری مەی ئەکەن
غیرەتکەشی؟
سەیری ئەحواڵی وەتەن کەن چۆن زەبوون و
مردووە
سەیری کاری دۆژمنان کەن چی بە حاڵی
کردووە
سەیری ڕەشماڵی زەلالەت ئاسمانی گرتووە
ئێوە تا کەی هەر لە دەوری مەی ئەکەن
غیرەتکەشی؟
سەیری باغاتی وەتەن کەن! وشکە
کەوتوونە خەزان
سەیری غونچەی نەوشکۆفەی چەند بەبێ ناز
هەڵوەران
شاهیدی بێکاری ئێوەن وا کە وا ئاویی
بڕان
عەیبە تا کەی هەر لە دەوری مەی ئەکەن
غیرەتکەشی؟
عەیبە ئەی لاو خاوەنی ئەم شاخ و داخەی
کوردی تۆ
خاوەنی تەئریخی خوێنین و دلێری و
گوردی تۆ
عەیبە بێ کاری! هەتا کەی سەیری ناکەی؟
مردی تۆ
عەیبە چیتر بەس لە دەوری مەی مەکەن
غیرەتکەشی
هەڵسە ئەی لاو تێت گەیێنم میللییەت
مەعنای چییە
تا بزانی لاوی غەیرە مەزهەب و ڕێگای
چییە
یا لەبۆ ئامانج و ژینی کردەوەی هەمتای
چییە
هەڵسە ببیە بەس لە دەورەی مەی مەکەن
غیرەتکەشی
میللیەت یەعنی بە نووکی ڕمبی دوژمن
بێیە هۆش
سەیری ئەترافت بکەیت و دانیشی هێندێ
پەرۆش
ئاگری هەستی بەزیللەتتان لە دڵدا بێتە
جۆش
هەڵسی ئنجا نەک لە دەوری مەی بکەی
غیرەتکەشی
میللییەت یەعنی لە زڕڕەی تۆق و زنجیر
ڕاپەڕی
تەوقی یەخسیری لە ئەستۆی خۆت و میللەت
لابەری
بێ یە سەرخۆت و بزانی تۆ لە ڕێگا
لادەری
هەڵسی ئنجا بەس لە دەوری مەی بکەی
غیرەتکەشی
هەڵسە بێکاری هەتا کەی بێ حقووق و
بەندکراو
هەڵسە بێکاری هەتا کەی هەی لە ژێر خاک
داڕزاو
هەڵسە بێکاری هەتا کەی مەعرەزی
ئەهدافی داو
هەڵسە! هەڵسە! بەس لە دەورەی مەی مەکە
غیرەتکەشی
هەرکەسێ پشتی بە گەردوون بەستبێ، پشتی
شکا
هەرکەسێ چاوی لە دەستی ئەجنەبی بوو،
کوێر کرا
کامی لێ دەر بوو لە ڕێگەی سەربەخۆییدا
ژیا
هەڵسە، هەڵسە بەس لە دەوری مەی مەکەن
غیرەتکەشی
میللەتێ گەر خوێنی نەڕژێ دەست و پێی
ناکرێتەوە
بێ کیفاح گوفتار وەسیقەی ژینی پێ
نادرێتەوە
بادە و مەستی مقامی حوریەت ناگرێتەوە
هەڵسە، هەڵسە بەس لە دەوری مەی مەکە
غیرەتکەشی
1938
کەرکووک
***
