پوختەی مێژووی شیعری لوڕی

 

پوختەی مێژووی شیعری لوڕی

 ڕزگار جەباری

یەکەم کەس میر شەرەفخانی بەدلیسی لە مێژووەکەی خۆیدا دەڵێت: کورد لە چوار هۆزی کرمانج و گۆران و کەڵهوڕ و لوڕ پێکدێت و لە دابونەریت و ئاخاوتندا هەندێک جیاوازیان هەیە.

لوڕەکان خاوەنی ئەدەبێکی زارەکی دەوڵەمەندن، بەتایبەتی بەختیارییەکان کە کەلەپوورێکی گەورەی ئەدەبی زارەکیان لە هەموو بوارەکانی ژیاندا هەیە. سەبارەت بە ئەدەبی نووسراو بەتایبەتی شیعر، مێژوو ئەم شاعیرانە بەسەردەکاتەوە:

بابا تاهیری هەمەدانی، شێخ فەخرەددینی لوڕ، شا ڕۆستەمی عەباسی، میرزا حەسەن ماڵمیری (واهب)، میر نەورۆزی لوڕ، قازی مەنگوڕە، شەهمیری لوڕ. حەسەنقولی خانی ئیلخانی بەختیاری (سیاوە)، مەلا صاڵحی دزفولی، عەلی یوسی، عەلی دۆستی. ئەڵبەتە ئەدەبیاتی ئایینیی یارسان ژمارەیەک شاعیر بە نازناوی (لوڕستانی بەسەردەکاتەوە، ئەگەر لە ڕوویی مێژووییشەوە گرفتی نەبێت، بەڵام دەقەکانیان بە زاری گۆرانن لەوانە: بابە لوڕە، بابە ڕەجەب، بابە نجووم، شاخوەشین، ڕێحان خان، جەلالە خان، کاکە ڕدا، پیر حەیدەر، پیر ئەحمەد، پیر مەحموود). زۆرجار لە باسی مێژووی شیعری لوڕیدا، بە تایبەتی لە لایەن خودی نووسەرانی لوڕەوە، شاعیرانی وەکو مەلا پەرێشان، مەلا مەنوچێهری کۆڵیوەند و دەیان شاعیری دیکە، دەخەنە لیستی شاعیرانی لورەوە. بەڵام لە راستیدا ئەوان یان بە زاری گۆرانی نووسیویانە، یان بە بە زاری لەکی، یان تێکەڵەیەک بە گۆرانی و لەکی، هەندێ جاریش بەر هەندێ شیعر دەکەوێت کە لەکییە و لە ژێر کاریگەریی لوڕیدان.

شاعیرە کۆنەکان:

١-بابا تاهیری هەمەدانی (٩٣٥ – ١٠١٠ز)

ئەگەرچی مشتومڕ لەبارەی زمانی شیعرییەکانییەوە لە ئارادایە، بەڵام لەمێژە زۆربەی توێژەران بەلای لوڕیدا شکاندوویانەتەوە، بۆ نموونە ئەو کۆمەڵە چوارینەیەی لە سەردەمی عوسمانی لە ئەستەمبووڵ چاپ کراوە بە ناوی (هذا رباعیات بابا طاهر لر همدانی) ناسێنراوە.

نموونەی شیعری:

دڵی دیروم زە عشقت گیژ و ویژە

موژە بەرهەم نەهوم سیلابە ریژە

دڵێ عاشق مثال چوب تەڕ بی

سەری سوژە سەری خونابە ریژە

٢-شێخ فەخرەددینی لوڕ (١٣١٠ز):

لە کتێبی «التوضیحات الرشیدیة» لە نووسینی «رشیدالدین فضل الله»، فەهلەوییەک بە ناوی فەخرەددینی لوڕ هاتووە:

گیان و ئەویان دووزانستن ڕەوا نی

زانکە ئەویان و گیان ئەز هەم ودا نی

گیان و ئەویان بە هەم وا مینشانی

نەزانم گیان کیان و ئەویان کیانی

٣-شێخ جەمال ئەبو ئیسحاق ئەحمەدی کوڕی حەللاجی شیرازی ناسراو بە (بوسحاق ئەطعمە) (ساڵی ١٤٣٦ز کۆچی دوایی کردووە)

شاعیرێکی فارسە و لە نێوان سەدەی ١٤ و ١٥ی زایینی ژیاوە، کە دەکاتە سەردەمی تەیموورییەکان. شیعرەکانی لەبارەی خواردەنەوەیە. دیوانەکەی بۆ یەکەم جار ساڵی ١٩٢٤ز لە ئیستانبوڵ چاپ دەکرێت. بنەمای ئەم چاپە نوسخەیەکی دەستنووسی مۆزەی بەریتانیا بووە کە مێژووی (٩٧٠ک : ١٥٦٢ز)ی لە سەرە. بوسحاق شیعرێکی هەیە کە لەم نوسخەیەدا ناونراوە (الکردیات و اللوریات). شیعرەکە بە زمانی کوردی تێکەڵێک لە زارەکانی لوڕی و گۆرانی نووسراوەتەوە. دەقەکە (٣٢) دێرە:

ئە ئی کەم ئارەزوویی تو هەن و قوتێ جان هەن

پوست کەندت بکەیم بوشتێ بەڕڕە بریان هەن

کەشکەکەن یا دومشەن سینەش چەربەن ڕووهن

وە حەق نان کە لەوخوشک موەش ئی دەرمان هەن

لە دوادێڕدا دەڵێت:

ئینە حەلوا پخە دەر (بوسحاق) و نە تەرتیبێ طەعام

ئەنوەری هەن وە قەصیدە وە غەزەل سەلمان هەن

٤-شا ڕۆستەمی عەباسی (١٥٤٢ – ١٥٧٠ز):

لە فەرمانڕەوایانی ئەتابەکی لوڕستان بووە، نۆزدەهەمین ئەتابەکی لوڕی بچووک بووە.

شانامەی لوڕی نووسیوەتەوە. بەڵام نموونەی ئەم شانامەیەم دەستنەکەوت. شایانی باسە لەناو لوڕەکاندا شانامەخوێنی زۆر باو بووە.

٥-میزرا حەسەن بەختیاری ماڵمیری نازناوی شیعری (واهب) و ناسراو بە (میرزا حەسەنا):

لە شاعیرانی سەدەی ١٦ زایینیە و لە سەردەمی شا صەفیدا ژیاوە. خەڵکی کوهگیلویە بووە و زۆر لە ئیسفەهان ماوەتەوە. دەنگۆی ئەوە هەیە کە شیعری بە لوڕی نووسیوە، بە داخەوە شیعرەکانی فەوتاون.

٦-میر نەورۆزی لوڕ (پشتکوهی) (١٧٢٠ز لەدایک بووە):

لە سەرانی هۆز بووە و لە نەوەکانی شاهوێردخان بووە. لە کۆتاییەکانی سەفەوی و سەرەتای سەرهەڵدانی نادر شای ئەفشار لەدایک بووە. زۆربەی شیعرەکانی فارسین و کۆمەڵێک تاکدێڕی لوڕی هەیە:

لە شیعرێکی فارسی کە بۆ پول دوختەر نووسیویەتی (٥٢) دێرە، تەنها دێڕی کۆتایی لوڕییە و دەڵێت:

(میر نەورۆز) ئەر ترا عەقلی د سەرهە

جایدر جای تونی جای دگەرهە

ئەمەش نموونەیەک لە تاکدێڕەکانی:

ئەوود پیری عاصا دا بە دەسدوم

زیدوم وور بندار گرد بیدوم بشسدوم

٧-قازی مەنگوڕە (سەردەمی زەندی):

لە دەستنووسێکدا کە ساڵی ١٧٨٣ – ١٧٨٤ز نووسراوەتەوە، شیعری لوڕیی قازی هاتووە. ئەمەش سەردەمی زەندییەکانە. ڕەنگە پێش ئەو سەردەمەش ژیا بێت. قازی میعراجنامەیەکی هەیە کە (٣٦) دێڕە و بەم جۆرە دەست پێدەکات:

بشەهنی ئەر بە هوونم شەرە میعراج نەبی وا توو

موسڵمان بید ئەزین ئەر کافری ئین هەرفە ئبشەهنەست

٨-شەهمیری لوڕ (سەردەمی زەندی):

لە هەمان دەستنووسی پێشوو لە باسی قازی مەنگوڕەدا شیعری لوڕی شەهمیریش هاتووە کە باس لە جەژنی غەدیری خوم دەکات، سەرەتاکەی بەم جۆرەیە:

بکووهی مەررە کاید موهەممەدین ڕەفتی ب شەهری هەج

گوزارش دەست دە ئان هەوری کە ئەو ئاوەرد دەر صەحرا

٩-حەسەنقولی خانی ئیلخانی بەختیاری (سیاوە) (١٧٨٥ – ١٨٤٥ز):

لە سەرانی هۆزی بەختیاری بووە. لە سەردەمی قاجاریدا ژیاوە. ئەم شیعرەی بە لوڕی بەختیاری لە پاش بەجێماوە:

دونی زە چە ری نەزیدە ئەفتەو

یارم نوریستادە ئەز خەو

مو با دڵێ تەنگ تی تو ئایەم

تو بانگ زەنی کە ئەی کوڕێ ڕەو

ئەبرووێ کەجێ تو وەر هەمە خەڵق

دادم مو نشان کە هی مەهێ نەو

١٠-مەلا صاڵحی دزفولی (نیوەی یەکەمی سەدەی ١٩ز):

شیعرێکی بە لوڕی بنزاری دزفولی هەیە:

زڵفتە چین ئکونی هی خوتە رەنگین ئکونی

خوتە رەنگین ئکونی دەردمە سەنگین ئکونی

تیە بیمار بهوئەر کوت و گوشی بکونی

سەرپیچ دل بیمارمە پەرچین ئکونی

تو گوئی جونتە دە تا کە دوو بوسی دەهومت

چونکە سەررشتە نەداری خوتنە موغبین ئکونی

١١-عەلی دۆستی (١٨٠ ساڵ لەمەوپێش ژیاوە):

شاعیرێکی میللی بووە و شیعرەکانی بە شێوەی (ئیرتیجالی: ڕاستەوخۆ) وتووە و خەڵکی وەکو گۆرانی وتوویانەتەوە.

١٢-عەلی یوسی:

هەندێ تاکدێڕ تێکەڵی گۆرانی فۆلکلۆر بووە بە دەدرێنە پاڵ شاعیر (عەلی یوسی) ئەمەش دوو نموونە:

یەکەم:

شەوگاری ڤە سەر میری وارس و دەردم

کول دورو تەش گرت د ئاهێ سەردم

دووەم:

چش سی یی دو لو بوو وەن وام ئونیشس

خوش دونس کاری زەمە سیم می گریوس

رەنگە عەلی یوسی هەمان عەلی دۆستی بێت!

شیعرەکانی فایزی دەشتی (١٢٠٩ – ١٢٨٩ ه.ش) کە خەڵکی کوردوانی بوشەهرە، ئاتەشێ، بابا چاهی، بۆن و بەرامی لوڕی دەدەن، بە هۆی تێکەڵیان لەگەڵ هۆزە لوڕەکانەوە.

ژمارەیەک لە شاعیرانی لوڕ لە سەرەتای سەدەی بیست دەرکەوتن کە شیعری ستوونیان بە لوڕی دەنووسی و دەنووسن:

داراب ئەسفەر بەختیاری، حوسێن پژمانی بەختیاری، ئەسفەندیار عەضەنفەری ئیمرائی (١٢٩٤ – ١٣٧١ك،هـ)، سەید موحەممەد هاشمی هفشەجانی، یوسفعەلی میر شکاک، مەلا زوڵفعەلی بەختیاری (کرونی)، حەمید ئیزەدی پەنا (صەفا) (١٣١٢ك.هـ)، بەهمەن ئەسکینی (١٣٢٦ك.هـ)، موحەممەد کەرەمزادە (١٣٢٨ك.هـ)، ڕەمەضان پەروەردە (١٣٣٢ك.هـ)، ئیرەج ڕەحمانپوور (١٣٣٨ك.هـ)، عەبدولکەریم نەجمەدینی (١٣٤٣)، عەلیڕەضا چەنگیزیان (١٣٥٢ك.هـ)، فەریدە چراغی (ممیرا) (١٣٥٣ك.هـ)، ئوژەن بەختیاری، میهراب بەختیاری، جەمشید بەختیاری. ئەڵبەتە ئەم لیستە درێژترە و ژمارەیەک شاعیری دیکەش دەگرێتەوە.

١-داراب ئەفسەر بەختیاری (١٩٠٠ – ١٩٥٨ز):

لە کۆتایی غەزەلێکدا دەڵێت:

(ئەفسەر) ئی فەزر بەسە سی تو کە بەعد ئەز مەرگت

ئسمی لوڕ تا بە ئەبەد زندە ئەز ئەشعار تونە

٢-پژمان بەختیاری (١٩٠٠ – ١٩٧٤ز)

ئەی بە قوربون تو بی عشق تو جون سی چنومە

ئەر کەف پات بنووسم مو دهون سی چنومە

مو نەمهنم تو بمهنی کە مو خارم تو گولی

جون تونی ئەر تو نەبوی وام دیە جون سی چنومە

٣-سەید موحەممەد هاشمی هفشەجانی (١٩٢٧ز):

شیعری بە فارسی و لوڕی نووسیوە. (١١) چوارینەی لوڕی لێ ماوەتەوە:

ئەمەش نموونەیەک:

تەشێ جەهل ئەر کشە دەر دل زەبوونە

جودا هو ب وبدێ ئەز هەم نەدوونە

بسووسە هەستێ ئادەم بە گیتی

نە فەرزەند ئەیلە نە زینە نە هوونە

٤-شەهریار یاربەخت (نەوزەر ئیسفەهانی) (١٩٣٢ – ٢٠٠٠ز):

لە لورەکانی شاری ئیسفەهانە، چەند چوارینەیەکی بە لوڕی هەیە:

ئەمەش نموونەیەک:

چە گودی با تو مو ئی سازوم ئیمشەو

ئەزی ڕوو مو بە خوم ئی نازوم ئیمشەو

بساطێ نەرد عشق خوت نە واکون

کە جون و دل بە تو ئی بازوم ئیمشەو

٥-یوسفعەلی میر شکاک:

لە سەرەتای شیعرێکدا دەڵێت:

ئەورۆ بارو هان وە یادت کەمەرە سی

تو سوارو هان وە یادت کەمەرە سی

لە کۆتاییدا دەڵێت:

داڵک شیوسە شار تاتە زونکەم

بە سە ساڵ می کیونی ئاسمنکەم

ئەڵبەتە لە ناو لوڕەکان لە ڕابردوودا زۆر شاعیر بە زمانی فارسی شیعریان نووسیوە لەوانەش:

عیمادی لوڕ، مەلا وارستەی چگنی (سەردەمی شا عەباسی دووەم)، مەنوچێهر خانی والی (سەردەمی شا عەباسی دووەم)، عەبدوڵڵا سوڵتانی چگنی (سەدەی ١١ی کۆچی)، لوطفعەلی بێگ (سەدەی ١٢ کۆچی)، عەلی قولی خانی والی (سەردەمی شاه صەفی)، شایق لوڕستانی، حاجی میرزا صاڵحی لوڕستانی، شێخ عەبدوڕڕەحمانی لوڕستانی (١٢٥٢ ک.هـ)، ئەثیرەددین ئومانی، ئەڵڵاهـ موراد لوڕستانی (مەلا ئەڵڵاهـ) (١٣٠٢ ک.هـ) هشیارنامەی بە فارسی نووسیوە کە باسی کەریم خانی زەند دەکات.

نموونەیەک لە شیعری فارسی:

عیمادی لوڕ: ئەمیر حەکیم عیمادەددین یوسف فەضڵەوی لە سەردەمی ئەباقاخاندا ژیاوە و لە هاوڕێیانی خواجە شەمسەددینی ساحیب دیوان بووە. لە شیعرێکدا دەڵێت:

هرچە سخنهای چو در میگوئی

هشدارد با عماد لر میگوئی